Μονή Παντοκράτορος

Είναι κτισμένη πάνω σ' ένα βράχο, που τον χτυπά ακατάπαυστα το κύμα της τρικυμισμένης συνήθως θάλασσας της βορειοανατολικής πλευράς του 'Ορους, και γιορτάζει τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος (6 Αυγούστου). Ως ιδρυτές του μοναστηριού αναφέρονται δύο άνδρες, ο «μέγας στρατοπεδάρχης» Αλέξιος και ο «μέγας πριμικήριος» Ιωάννης, που έζησαν στα μέσα περίπου του 140υ αιώνα και στην αρχή ήρθαν και μόνασαν στο ομώνυμο κελλί που υπήρχε προηγουμένως σ' αυτόν εδώ τον τόπο, δίνοντάς του σιγά σιγά τη μορφή μοναστηριού. Την προσπάθειά τους αυτή, εξάλλου, ενίσχυσε πολύ ο συγγενής τού Ιωάννη και αυτοκράτορας τότε του Βυζαντίου Ιωάννης Ε .Παλαιολόγος, που δώρισε στο νεοσύστατο μοναστήρι και ένα μετόχι στο νησί της Λήμνου. Τη βοήθειά του συνέχισαν και οι διάδοχοί του αυτοκράτορες. Μετά την οθωμανική κυριαρχία το μοναστήρι άρχισε να περνά μια οικονομική κρίση, οπότε συμπαραστάθηκαν σ' αυτό με διάφορους τρόπους οι 'Ελληνες ή ελληνικής καταγωγής ηγεμόνες των παραδουναβίων χωρών .
'Οπως άλλωστε συνέβη και με άλλα μοναστήρια έτσι και εδώ ακολούθησε η ρωσική βοήθεια και συγκεκριμένα μια δωρεά και μια άδεια που δόθηκε από την Αικατερίνη Β ' στους Παντοκρατορινούς μοναχούς για τη συγκέντρωση χρημάτων στη Ρωσία το έτος 1762. Δύο καταστρεπτικές πυρκαγιές έγιναν στα χρόνια 1773 η μια και η άλλη πολύ πρόσφατα το 1948. Μετά την πρώτη εργάστηκε πολύ για την ανοικοδόμηση του μοναστηριού ο σκευοφύλακάς του Κύριλλος, ενώ τις ζημιές της δεύτερης επανόρθωσε η Υπηρεσία Αναστηλώσεων. Το σχήμα των κτιριακών εγκαταστάσεων του μοναστηριού είναι ακανόνιστο πολύπλευρο, με τείχος γύρω γύρω και τον οχυρωματικό πύργο στη δυτική πλευρά του. οι περισσότερες οικοδομές του είναι μεταγενέστερες. Το σχετικά μικρό καθολικό, μέσα στο οποίο είναι θαμμένοι οι δύο κτίτορές του Αλέξιος και Ιωάννης, βρίσκεται στο βορεινό μέρος της πλακόστρωτης αυλής. Ακολουθεί τον αγιορειτικό τύπο με μια ιδιομορφία, που διαγράφεται στο διάστημα ανάμεσα στους χορούς των ψαλτών και στο Ιερό Βήμα, που είναι μεγαλύτερο από εκείνο των άλλων καθολικών. επίσης η πρόθεση και το διακονικό σχηματίζουν δυο μικρούς πύργους που στεγάζονται με τρούλλους. Το 1847, εξάλλου, οι δύο νάρθηκες ενώθηκαν σ' ένα και προστέθηκε νέος υαλόφρακτος εξωνάρθηκας.
Την εποχή αυτή κτίστηκε με έξοδα του αρχιμανδρίτη Μελετίου και ο πύργος του κωδωνοστασίου που είναι κολλημένος στο νάρθηκα. Οι τοιχογραφίες του ναού, που ανήκουν στον 14o αιώνα, σώζονται σήμερα κάτω από ένα νεότερο στρώμα, ύστερα από την επιζωγράφησή τους το 1854 από τον αγιογράφο Ματθαίο Ιωάννη από τη Νάουσα. Από τις παλαιές εκείνες τοιχογραφίες διακρίνονται οι παραστάσεις της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, της Δεήσεως και διαφόρων αγίων . Φιάλη αγιασμού, με μορφή που τη συναντούμε στα περισσότερα αθωνικά μοναστήρια, δεν υπάρχει στον Παντοκράτορα. Η τράπεζα είναι ενσωματωμένη στην πλευρά των κελλιών απέναντι από την πρόσοψη του καθολικού , Αυτή ανοικοδομήθηκε το 1741 και τοιχογραφήθηκε ύστερα από 8 χρόνια από μέτριους ζωγράφους. Εκτός από τον κεντρικό ναό το μοναστήρι διαθέτει 8 παρεκκλήσια μέσα στον περίβολό του και άλλα 7 έξω στα διάφορα εξαρτήματά του. Από αυτά το αξιολογότερο είναι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αριστερά της λιτής στο καθολικό, με τοιχογραφίες του έτους 1538, που επιζωγραφήθηκαν το 1868, ’λλα τοιχογραφημένα παρεκκλήσια είναι του Αγίου Νικολάου δίπλα στην είσοδο του μοναστηριού και του Τιμίου Προδρόμου στη νότια πτέρυγά του. Στο δρόμο από το μοναστήρι προς τις Καρυές συναντούμε το συνοικισμό της Καψάλας, που περιλαμβάνει πολυάριθμες μοναχικές καλύβες, από τις οποίες οι 36 υπάγονται στον Παντοκράτορα και οι άλλες σε διάφορες μονές. Ακόμη 15 κελλιά σκορπισμένα μέσα και γύρω από τις Καρυές, από τα οποία ξεχωρίζει το παλαιό μοναστήρι και τώρα κελλί του Ραβδούχου, που είναι αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου και στις αρχές του 14oυ αιώνα το βρίσκουμε στη δέκατη τέταρτη θέση ανάμεσα στις μονές της εποχής εκείνης. Ωστόσο θα πρέπει να υπήρχε τουλάχιστο από τον 10o αιώνα, οπότε χρονολογούνται οι παραστάσεις -δυο σταυροί -του παλαιού καθολικού στο υπόγειο του σημερινού ναού, που βρίσκονται στο προηγούμενο στρώμα των τοιχογραφιών , κάτω δηλαδή από αυτές των αποστόλων Πέτρου και Παύλου, που χρονολογούνται στον 12o αιώνα. 'Ενα ακόμη κελλί της ίδιας μονής είναι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που ονομάζεται «- Αξιον έστί» και συνδέεται με την ομώνυμη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας που προέρχεται από αυτό και φυλάσσεται σήμερα στο Ιερό Βήμα του ναού του Πρωτάτου. Στη μονή Παντοκράτορος ανήκει και η ρωσική κοινόβια σκήτη του Προφήτη Ηλία, που στέκει σε ένα ύψωμα απέναντι από αυτή, σε απόσταση μισής ώρας περίπου. Εκεί υπήρχε άλλοτε κελλί που παραχωρήθηκε το 1757 στον διάσημο Ουκρανό μοναχό και μεγάλο αναμορφωτή ΠαΙσιο Βελιτσκόφσκυ. Ασκητές, κυρίως Μολδαβοί και Ουκρανοί, έγιναν σιγά σιγά μαθητές του και καθώς ο κύκλος γύρω του μεγάλωσε μετέτρεψε το κελλί σε σκήτη και μάλιστα κοινόβια, θεσμός που εμφανίζεται για πρώτη φορά στις σκήτες του 'Ορους. Κατόπιν η σκήτη παρέμεινε στα χέρια των Ρώσων μοναχών , που αυξήθηκαν πολύ και αναγκάστηκαν να κτίσουν νέα μεγάλα κτίρια παρόμοια με εκείνα του Αγίου Ανδρέα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ανησυχήσουν το πατριαρχείο, η ιερά Κοινότης και η κυρίαρχη μονή, Για το λόγο αυτό έγιναν ατέλειωτοι δικαστικοί αγώνες ανάμεσα στη σκήτη και τη μονή Παντοκράτορος, στους οποίους έδωσε τέλος ο πατριάρχης Νεόφυτος Η 'με σιγίλλιό του, το 1892, Το νεότερο και επιβλητικό κυριακό της εγκαινιάστηκε το 1900. μέσα σ' αυτό φυλάσσονται δύο αξιόλογες εικόνες της Παναγίας: Γαλακτοτροφούσας και Δακρυρροούσας. Από τα κειμήλια του μοναστηριού ξεχωρίζουν ένας επιτάφιος, τμήμα από την ασπίδα του αγίου Μερκουρίου, ιερά άμφια και εκκλησιαστικά σκεύη, πλούσια κοσμημένες λειψανοθήκες με τεμάχια από το Τίμιο Ξύλο και λείψανα αγίων , σταυροί, εγκόλπια κτλ. Επίσης διαθέτει μια μεγάλη συλλογή από φορητές εικόνες, ανάμεσα στις οποίες συμπεριλαμβάνονται μερικές παλαιές και πολύ ενδιαφέρουσες από καλλιτεχνική και ιστορική άποψη, όπως π.χ. η διπλή αμφιπρόσωπη εικόνα με την παράσταση της Θεοτόκου και του Προδρόμου στη μια όψη και τον Χριστό με τον Πρόδρομο στην άλλη. Ιδιαίτερα αξίζει να αναφερθεί εδώ μια ακόμη εικόνα της Παναγίας, από τις πιο σπουδαίες μέσα στο ’γιον 'Ορος, που βρίσκεται στο καθολικό επάνω στο αριστερό μαρμάρινο προσκυνητάρι. Πρόκειται για τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, της Γερόντισσας, όπου παριστάνεται η Θεοτόκος όρθια με μικρή στροφή αριστερά σε στάση παρακλήσεως και που, σ ύμφωνα με την αγιορειτική παράδοση, έδωσε κάποτε διαταγή στον ιερέα να συντομεύσει την Ακολουθία για να κοινωνήσει ο ηγούμενος του μοναστηριού που ήταν ετοιμοθάνατος. Η 6ι6λιοθήκη της μονής στεγάζεται σ' ένα ισόγειο διαμέρισμα της νεοϊδρυμένης ανατολικής πλευράς της. Περιέχει 350 χειρόγραφα, από τα οποία τα 68 περγαμηνά, καθώς και 2 ειλητάρια. Από τα χειρόγραφα ξεχωρίζουν τα δύο εικονογραφημένα, το Ψαλτήρι (αριθμ. 61), και το Τετραευάγγελο, το λεγόμενο του Καλυβίτου (αριθ. 234). Στον ίδιο χώρο είναι τοποθετημένα και τα έντυπα βιβλία που θα πρέπει να ξεπερνούν τις 3.500. Σήμερα η μονή Παντοκράτορος, έγινε πρόσφατα (1992) κοινόβια και κατέχει την έβδομη θέση στη σειρά των 20 μοναστηριών του ’θω από το 1574 (Τυπικό Ιερεμίου Β').